چرا شیرینی‌ها وسوسه‌مان می‌کنند؟
آیا می‌دانید حس چشایی خاصیت تطابق‌پذیری دارد؟ یعنی اگر فردی مرتب غذای شور، شیرین و چرب مصرف کند به تدریج ذائقه‌اش به مقدار مشخصی از نمک، شکر و چربی عادت خواهد کرد بنابراین چنین افرادی وقتی از غذاهای کم‌نمک، بدون شیرینی یا کم‌چرب استفاده می‌کنند، طعم غذا برایشان خوشایند نیست و آن را نمی‌پسندند.
واقعیت این است که هر چه مقدار این مواد در یک ماده غذایی افزایش می‌یابد، حساسیت سلول‌های چشایی به تدریج کاهش پیدا می‌کند ولی اگر همین فرد میزان نمک یا شیرینی دریافتی خود را مثلاً از امروز به تدریج کاهش دهد، حساسیت سلول‌های چشایی‌اش مجدداً افزایش پیدا خواهد کرد. این‌ها گفته‌های دکتر محمدرضا وفا، متخصص تغذیه و رژیم درمانی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران است که در ادامه باقی آن را مطالعه می‌کنید...
آقای دکتر! چه عاملی باعث ایجاد میل و ولع زیاد به خوردن شیرینی می‌شود؟
مهم‌ترین نکته در خصوص میل زیاد به شیرینی‌ها مانند سایر خوراکی‌های دیگر بحث عادت کردن ذائقه به این مواد است. اما مسئله دیگر در خصوص شیرینی‌ها این است که وقتی فرد گرسنه‌ای که قند خونش پایین آمده است یک ماده شیرین می‌خورد در مدت کوتاهی قند مصرفی وارد خونش می‌شود و میزان آن را بالا می‌برد. در نتیجه فرد احساس سیری می‌کند، اما پاسخ فیزیولوژیک و طبیعی بدن این است که وقتی سطح قند خون در فاصله کوتاهی بالا رفت، بدن به سرعت نسبت به آن واکنش نشان دهد و ترشح مقدار انسولین در بدن را افزایش دهد. این مسئله باعث می‌شود قند خون در فاصله کوتاه‌تری به سرعت پایین بیاید و مجدداً حالت گرسنگی ایجاد شود. به همین دلیل افرادی که صبحانه نمی‌خورند وقتی از خوراکی‌های شیرین مانند انواع کیک، بیسکویت و... استفاده می‌کنند در فاصله زمانی کوتاهی احساس گرسنگی می‌کنند و مجبورند مجدداً از این مواد برای پاسخ به حس گرسنگی خود استفاده کنند. این کار باعث عادت به مصرف شکر، شیرینی و در کل خوراکی‌های شیرین می‌شود و این روند به صورت یک سیکل معیوب تکرار خواهد شد.
آیا این گفته درست است که «اعتیاد به شیرینی به اندازه اعتیاد به مواد مخدر یا الکل خطرناک است؟»
الکل یا مواد مخدر مواد شیمیایی یا دارویی هستند و مسلماً آثار آن‌ها نسبت به غذا یا شیرینی‌ها بیشتر و خطرناک‌تر است. واقعیت این است که با گفتن چنین جملاتی سعی می‌شود توجه افراد را به این نکته جلب کرد که اگر عادت مصرف بی‌رویه شیرینی‌ها به خصوص در کسانی که از نظر ژنتیکی و محیطی استعداد ابتلا به دیابت را دارند، چاق هستند، سابقه بیماری قلبی– عروقی دارند، سن بالایی دارند و... ادامه پیدا کند به تدریج دچار مجموعه‌ای از بیماری‌های متابولیک و پیچیده می‌شوند که درمان آن‌ها بسیار سخت خواهد بود و می‌تواند مانند یک بیماری سرطانی به تمام قسمت‌های بدن از جنبه‌های مختلف آسیب برساند و سلامت فرد را به خطر بیندازد. به همین دلیل اعتیاد به خوردن بی‌رویه شیرینی‌ها به اعتیاد به مواد مخدر و الکل تشبیه شده است.
وقتی یک ماده شیرین وارد بدن می‌شود چه فرآیندی را طی می‌کند و چه تأثیراتی در بدن یا مغز می‌گذارد؟
قند، مهم‌ترین سوخت بدن است. تفاوتی نمی‌کند که ما چربی مصرف کنیم یا نشاسته یا پروتئین و... هر ماده‌ای که مصرف می‌کنیم طی هضم و جذب به گلوکز تبدیل می‌شود. پس واحد انرژی در بدن انسان، گلوکز است که ساده‌ترین قند از نظر بیولوژیک و بیوشیمی است.
سوخت اصلی مغز و گلبول‌های قرمز خون نیز گلوکز است، ولی وجود مقدار زیادی از گلوکز در خون هم می‌تواند سمی باشد. البته کبد و پانکراس در شرایط عادی بدن، قند موجود در خون را کنترل می‌کنند و آن را بین 90 تا 110 میلی‌گرم در دسی لیتر (در حالت ناشتا در یک فرد سالم) نگه می‌دارند ولی اگر میزان قند خون از این مقدار بیشتر شود قند زیاد مانند یک ماده اکسیدکننده سمی می‌تواند به شدت سلامت بدن را به خطر بیندازد.
قند اضافی در بدن ذخیره نمی‌شود؟
اگر مقدار انرژی یا کالری‌ای که از طریق کربوهیدرات و چربی دریافت می‌شود بیشتر از نیاز بدن باشد، میزان اضافه آن به صورت گلیکوژن در کبد و ماهیچه‌ها ذخیره خواهد شد. البته ذخایر گلیکوژن در کبد و ماهیچه‌ها محدود هستند. به این ترتیب که در یک فرد بالغ حداکثر 350 و اگر ورزشکار باشد، تا حدود 400 گرم گلیکوژن در کبد و ماهیچه‌ها ذخیره می‌شود. اگر ذخیره ماهیچه از گلیکوژن تکمیل شده باشد مازاد انرژی در کبد به چربی تبدیل می‌شود و در بافت‌های مختلف بدن تجمع پیدا می‌کند. در واقع افرادی که چاق هستند در طولانی مدت بیش از نیازشان کالری دریافت کرده‌اند و ذخایر گلیکوژن‌شان پرشده است. تحرکی هم نداشته‌اند تا گلیکوژن‌شان بسوزد. در نتیجه هر چه غذا می‌خورند به چربی تبدیل و در بدن ذخیره می‌شود.
آیا این درست است که خوردن شیرینی به انسان نشاط می‌دهد؟
در محدوده طبیعی بله، مصرف متعادل قندها و خوراکی‌های حاوی کربوهیدرات، قندهای ساده که از منابع طبیعی مانند میوه‌های شیرین شامل انگور، کشمش، توت، خرما، انجیر و... تأمین می‌شوند یا شکلات‌های تازه و سالم کمک می‌کنند تا حالت هوشیاری و شادی بیشتر شود زیرا این مواد می‌توانند زمینه‌ساز سنتز واسطه‌های شیمیایی مانند دوپامین، سروتونین و گابا در مغز باشند. در نتیجه حالت ریلکسیشن را بیشتر می‌کنند، اما افراط در مصرف شیرینی می‌تواند اثر معکوس داشته باشد و عوارضی را به همراه آورد.
بسیاری از افراد عادت دارند پس از صرف غذای‌شان یک خوراکی شیرین بخورند. آیا این عادت را تایید می‌کنید؟
طبق فرمایش پیامبر اسلام (ص) مستحب است انسان شیرینی را پس از صرف غذا بخورد. از طرفی حتماً از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایتان شنیده‌اید که می‌گویند «قبل از غذا چیز شیرین نخور تا اشتهایت کور نشه» به عبارت ساده‌تر دین، سنت و فرهنگ ما مصرف شیرینی‌ها را بعد از غذا و به مقدار کم بهتر می‌داند. این کار هم تا حدودی به متابولیسم بهتر مواد غذایی خورده شده کمک و تعادل بین کربوهیدرات، پروتئین و چربی را از نظر متابولیسم تنظیم می‌کند و هم به احساس سیری کامل منجر می‌شود. درحالی‌که اگر قند یا شیرینی قبل از خوردن غذا مصرف شود، قند خون بالا می‌رود و فرد اشتهایش را از دست می‌دهد در نتیجه غذای اصلی‌اش را نخواهد خورد و مواد لازم و ضروری به بدن نخواهد رسید.
قطعاً منظور پیامبر اسلام (ص) و متخصصان تغذیه از خوردن شیرینی، شیرینی‌های طبیعی است. درست است؟
بله. منظور میوه‌های شیرین مانند خرما، انجیر و... است. از نظر ما هم شیرینی‌های طبیعی همیشه ارجح هستند اما به هر حال ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که شیرینی‌های مختلف هم جزو واقعیت‌های آن است. در حال حاضر غذا خوردن علاوه بر تأمین احتیاجات بدن، تفریح هم محسوب می‌شود. به همین دلیل نمی‌توانیم هیچ فردی را از خوردن یک ماده خوراکی ممنوع کنیم بلکه فقط می‌توانیم آن‌ها را محدود کنیم.
از آنجا که مصرف ژله، بستنی، کیک خامه‌ای و... مورد پذیرش همه افراد جامعه است، همه می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند ولی این میزان در هر فردی با توجه به شرایطی که دارد و میزان کالری‌ای که باید دریافت کند، متفاوت است و همان‌طور که اشاره شد باید در حد متعادل و محدود مصرف شود.
اگر شیرینی‌ها با شیرین کننده‌های مصنوعی تهیه شده باشند چطور؟ باز هم مضر هستند؟
مصرف شیرین کننده‌های مصنوعی برای افرادی که سالم هستند و مشکلی ندارند به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود زیرا مقدار شیرینی این مواد نسبت به شیرینی حاصل از ساکاروز یا قند و شکر بسیار بیشتر است. بعضی از این مواد حدود 150 تا 300 مرتبه در مقدار وزنی مشابه شیرین‌تر از ساکاروز یا قند و شکر معمولی هستند. در نتیجه وقتی فردی به مصرف این مواد عادت می‌کند حساسیت سلول‌های چشایی‌اش به تدریج کاهش می‌یابد و پس از آن خوردن مواد با شیرینی کمتر برایش بی‌مزه جلوه می‌کند. نکته دیگر این که درست است که این مواد کالری ندارند اما عملکرد کبد و کلیه را در بدن افزایش می‌دهند بنابراین افرادی که به خصوص مشکل کبدی یا کلیوی دارند، نباید به هیچ‌وجه از این شیرین کننده‌ها استفاده کنند. افراد مبتلا به دیابت هم با توجه به شرایطی که دارند با مقدار کاملاً کنترل شده می‌توانند از این مواد استفاده کنند. پس این‌طور نیست که چون شیرین کننده‌ها قند و کالری ندارند هر فردی می‌تواند هر چقدر که دلش خواست از آن‌ها استفاده کند. چنین باوری کاملاً غلط است.
بسیاری از خانم‌ها هنگام قاعدگی یا در بارداری میل‌شان به خوردن شیرینی افزایش می‌یابد. چرا این اتفاق می‌افتد؟
در دوره قاعدگی یا بارداری، متابولیسم بدن افزایش پیدا می‌کند و بالطبع سوخت‌وساز هم بیشتر می‌شود. متابولیسم پایه در یک خانم در دوران قاعدگی‌اش با توجه به شدت خون‌ریزی‌ای که دارد، بین 10 تا 20 درصد افزایش می‌یابد و چون به کالری بیشتری نیاز دارد تمایل به خوردن تمام خوراکی‌ها به خصوص خوراکی‌های شیرین بیشتر می‌شود.
افرادی که صبحانه نمی‌خورند وقتی از خوراکی‌های شیرین مانند انواع کیک، بیسکویت و... استفاده می‌کنند در فاصله زمانی کوتاهی احساس گرسنگی می‌کنند
و مجبورند مجدداً از این مواد برای پاسخ به حس گرسنگی خود استفاده کنند. این
کار باعث عادت به مصرف شکر، شیرینی و در کل خوراکی‌های شیرین می‌شود
به همین دلیل توصیه می‌کنم در این شرایط هم حتماً شیرینی را بعد از وعده غذایی اصلی مصرف کنند. در دوران بارداری هم همین‌طور است. متابولیسم پایه یک خانم باردار به خصوص در 3 ماهه دوم و سوم 20 درصد بیشتر از یک خانم در همان سن و شرایط است و چون به کالری بیشتری نیاز دارد به همان مقدار و نه بیشتر می‌تواند از مواد شیرین به خصوص میوه‌های شیرین استفاده کند. این مقدار می‌تواند به وسیله متخصص تغذیه محاسبه شود تا خانم باردار با آسودگی خاطر بارداری خود را بگذراند.
چه کنیم تا ذائقه کودکانمان به سمت خوردن بیش از حد خوراکی‌های شیرین نرود؟
از نظر روان‌شناسی تغذیه، مهم‌ترین عادت غذایی بین سن 6 تا 18 ماهگی شکل می‌گیرد. یعنی زمانی که تغذیه کمکی شروع می‌شود تا حدود 5/1 سالگی کودک که در آن زمان تقریباً تمام غذاها را می‌خورد. اگر مادر با بینش کافی بتواند در این مدت تمام خوراکی‌ها را از گروه‌های مختلف غذایی با ظاهر، طعم، رنگ، بو و بافت مختلف غذاها به کودک خود بچشاند و آشنا کند، مقاومت این کودک نسبت به پذیرش غذاهای جدید کم می‌شود و می‌تواند تمام خوراکی‌ها را خیلی بهتر مصرف کند. هر چه این دانش و بینش کمتر باشد مقاومت کودک در خوردن غذاها بیشتر است. البته در هر سنی می‌توان این تغییر را ایجاد کرد اما نیازمند گذشت زمان است.
در آخر چه توصیه‌ای برای افرادی که ولع زیادی به خوردن شیرینی‌ها دارند، دارید؟
توصیه می‌کنم مصرف شیرینی‌ها را به تدریج کاهش دهند و حتماً بعد از وعده غذایی اصلیشان شیرینی مصرف کنند. در این صورت به مرور زمان میل زیاد ایشان به شیرینی‌ها کاهش خواهد یافت. بهتر است تعداد وعده‌ها و میان‌وعده‌های غذایی‌شان را به 6 وعده در روز تبدیل کنند که بین هر وعده حدود 2 تا 3 ساعت فاصله است. در هر میان وعده می‌توانند از مواد غذایی شیرینی مانند میوه‌های شیرین استفاده کنند و سپس به تدریج میزان مصرف شیرینی‌های مضر را کم کنند.
بخش تغذیه و آشپزی تبیان
منبع: سلامتیران - مریم منصوری
مطالب مرتبط:
میل زیاد به مواد کربوهیدراتی طبیعی است؟
علاقه شدید به مواد شیرین و افسردگی
پنج ماده غذایی برای بهبود احساسات
غذاهای مفید در حالات روحی مختلف
